علیرضا مناف زاده
چهارشنبه سوری یکی از جشن‌های کهن ایرانی است. ایرانیان آن را در شب آخرین چهارشنبۀ اسفند ماه هر سالِ شمسی برگزار می‌کنند. یکی از آیین‌های این جشن، افروختن آتش و جَستن از روی آن است. دربارۀ معنای واژۀ «سوری» حدس‌های گوناگون زده‌اند. بعضی‌ها آن را از ریشۀ «سور» به معنای جشن و سرور می‌دانند. اما چون یکی از معناهای «سور» رنگ سرخ است، کسانی هم آن را نه «چهارشنبۀ جشن و سرور» بلکه «چهارشنبۀ سرخ» معنی می‌کنند.
تحقیق دربارۀ خاستگاه این جشن مانند جشن‌های دیگر ایرانی از اوایل قرن گذشته آغاز شد. پژوهشگرانی آن را به سبب افروختن آتش جشنی کهن و یادگار دین زرتشتی می‌دانند. سعید نفیسی در مقاله‌ای که دربارۀ این جشن نوشته، «چهارشنبه سوری» را «چهارشنبۀ عیش و عشرت» معنی کرده و گفته است که این جشن ملی از کهن‌ترین زمان‌هایِ تاریخ در میان ایرانیان معمول بوده است.
اما بعضی از پژوهشگران مانند کورش نیکنام، پژوهشگرِ فرهنگ ایران باستان و موبَد زرتشتی، معتقدند که این جشن در دورۀ اسلامی باب شده است. به گفتۀ نیکنام، زرتشتیان چنین جشنی ندارند. ایرانیان باستان و زرتشتیان هفته نداشتند که چهارشنبه هم داشته باشند. آنان نه برای روزهای هفته بلکه برای هریک از روزهای ماه نامی داشتند. روزهای هفته از شنبه تا جمعه بعد از ورود اعراب به فرهنگ ایران وارد شد.
با این حال، این پژوهشگر حدس می‌زند که ممکن است آتش چهارشنبه سوری بازماندۀ سنت آتش افروزیِ پنج روز آخرِ سال در ایران باستان باشد. به گفتۀ او، به احتمال زیاد زرتشتیان برای حفظ این سنت، نحسی چهارشنبه را در میان اعراب بهانه کردند و سنتِ آتش افروزی آخر سال را با باورهای اسلامی سازگار کردند.
جاحِظ در کتاب «المحاسن و الاضداد» آورده است که چهارشنبه در میان اعراب روزی نحس و نامبارک بوده است. و چون در گاهشماری قمری، بیست و چهار ساعت شبانه روز از غروب آفتابِ روز پیش آغاز می‌شود، در نتیجه، جشن چهارشنبه سوری نیز مانند بسیاری از جشن‌ها یا سوگواری‌های شیعی مانند عید غدیر و نیمۀ شعبان در غروب روز پیش برگزار می‌شود.
مجید حیدری، پژوهشگر تاریخ، برپایۀ شواهد تاریخی سرآغاز چهارشنبه سوری را قیام مختار ثقفی در کوفه می‌داند که عصر روز سه‌شنبه دوازدهم ربیع الاول سال ۶۶ هجری روی داد. در آن روز مختار از شیعیان خواست که به نشانۀ قیام آتش برافروزند. در تاریخ‌ها آمده است که زمان رسمی اعلام قیام مختار با برافروختن آتش بر پشت بام‌های کوفه در شب آخرین چهارشنبه از سال شمسی بوده و به سبب حضور ایرانیان در سپاه مختار از آن پس، روز چهارشنبۀ آخر هر سال جشن آتش افروزی و آغاز قیام شناخته شد. بد نیست بدانیم که در خراسان خیلی‌ها سرآغاز چهارشنبه سوری را قیام مختار ثقفی در کوفه می‌دانند.
بعضی دیگر از پژوهشگران خاستگاه چهارشنبه سوری را قیام ابومسلم خراسانی برضد امویان می‌دانند که گویا در آخرین چهارشنبۀ سال ۱۲۶ خورشیدی روی داد و او مانند مختار از پیروانش خواست که بر بام‌های خود آتش برافروزند.
اما افروختن آتش در نوروز رسم کهنی در ایران بوده است. به گفتۀ ابوریحان بیرونی، مردم ایران پیش از نوروز برای دور کردن چشم بد خانه‌هاشان را با افروختن آتش دودآگین یا تدخین می‌کردند. به همین سبب، ابراهیم پورداوود گمان می‌کند که پس از اسلام، ایرانیان آتش افروزی پایان سال را به آخرین چهارشنبه انداختند.
البته برای مردم عادی که قرن‌هاست چهارشنبه سوری را در شهر و روستا جشن می‌گیرند، اهمیتی ندارد که خاستگاه آن ایران پیش از اسلام باشد یا ایران پس از اسلام. آنان آداب و مراسم این جشن را در طی زمان ساخته و پرداخته‌اند و آن را در هر شهر و روستایی به شیوۀ خاصی برگزار می‌کنند و این نشان می‌دهد که در هر جایی معنای ویژه‌ای به آن داده‌اند.
در شب چهارشنبه سوری، ایرانیان در گوشه و کنار کشور علاوه بر جَستن از روی آتش، مراسم دیگری نیز برگزار می‌کنند. در بعضی جاها خاکستری را که از آتش باقی مانده است، یکی از حاضران در خاک‌اندازی جمع می‌کند و از خانه بیرون می‌برد و در کنار دیواری می‌ریزد. در بازگشت در می‌زند. باید از او بپرسند: «کیست؟» و او بگوید: «منم!» می‌پرسند:«از کجا آمده‌ای؟» پاسخ می‌دهد: «از عروسی»، می‌گویند: «چه آورده‌ای؟» پاسخ می‌دهد: «تندرستی».
در بعضی شهرهای ایران به ویژه در تبریز، در شب چهارشنبه سوری آجیلِ شیرین می‌خورند. پریدن از روی آتش به تازگی در آن شهر معمول شده است. در تبریز و در بیشتر شهرهای آذربایجان، چهارشنبه سوری را «چهارشنبۀ آخر» می‌گویند. در اصفهان آن را «چهارشنبه سُرخی» نیز می‌نامند. بختیاری‌ها به آن «تش پَرَک» می‌گویند.
بیشتر جشن‌های کهن خاستگاه دینی دارند. سرچشمۀ چهارشنبه سوری را نیز در باورهای دینی ایرانیان باید جست. مردم با برگزاری این جشن می‌خواهند از زمان بیرون بروند و لحظه‌ای آن را فراموش کنند. در نتیجه، اهمیتی نمی‌دهند که این جشن در چه زمانی و برای چه منظوری آغاز شده است.