هفتم اسفندماه ۱۳۹۳ نودمین سالروز تولد بانو دلکش (عصمت باقرپور)، خواننده بی‌نظیر ایرانی است.صدای دلکش در تاریخ موسیقی ایران تکرار نشد. حجم بالای صدای او و در کنار آن قدرت و وسعت صدایش را می‌توان در صدای دوران جوانی و میانسالی ابوالحسن‌خان اقبال آذر جست که دلکش نیز همانند او از سینه می‌خواند.
بخش اصلی، یا به اعتقاد اهالی موسیقی”گل صدا”ی او در محدوده “آلتو” تعریف شده است، اما در برخی از اجراها و ترانه‌ها به آسانی و بی‌هیچ مشکل یا گرهی در فاصله‌های صوتی تنور، سوپرانو و حتی متسو سوپرانو هم می‌توانست بخواند. او در چند فیلم سینمایی بازی کرد و بیش از چهار دهه سلطان بلامنازع ترانه‌خوانی بود. برابر آنچه که از او و آثارش به جای مانده می‌توان نزدیک به ۲۰۰ اثر را شماره کرد. ده ترانه زیر گذری است کوتاه بر برخی از شاخص‌ترین آثار این بانوی بی‌جانشین.
آمد نوبهار
آهنگساز:مهدی خالدی
ترانه‌سرا: اسماعیل نواب صفا
مطلع ترانه:آمد نوبهار، طی شد هجر یار، مطرب نی بزن، ساقی می بیار
آمد نوبهار از جمله خاطره‌انگیزترین آثار دلکش و شاید یکی از ماندگارترین ترانه‌های با موضوع بهار است که در سال‌های قبل از انقلاب بیش از دو دهه در روزهای آغازین سال نو به تفاریق پخش می‌شد. ساخت اثر به سال‌های پایانی دهه ۲۰ بازمی‌گردد. کار در فضای نغمه اصفهان و در دو ضربی ساخته شد و فرمی مارش گونه دارد که در دوره خود کاری ابتکاری به شمار می‌آمد که با صدای پرطنین دلکش، وجه طراوت و سرزندگی بهار را به شنونده منتقل می‌کند.
از جمله خوانندگانی که به بازخوانی این کار پرداختند به نادر گلچین با گروه آوازی همراه می‌توان اشاره کرد که با ارکستری حجیم‌تر، بیش از بقیه بازخوانی‌ها در خاطره مانده است.
سفرکرده
آهنگساز:علی تجویدی
شعر:رحیم معینی کرمانشاهی
مطلع ترانه: کجا سفر رفتی، چه بی‌خبر رفتی؟
ترانه‌ای شش دقیقه‌ای در مایه چهارگاه که از جمله نقطه‌های اوج همکاری دلکش با علی تجویدی به شمار می‌رود. به رغم آنکه ریتم محوری آن حالتی والس گونه‌دارد، اما هیمنه و ابهت صدای دلکش به آن شکوهی خاص بخشیده است. این کار بعدها و در حیات آقای تجویدی با صدای افتخاری خوانده شد. اگر چه ارکستراسیون این کار شکوه و پیچیدگی و زیبایی بیشتر از ارکستر نسبتا ساده تجویدی با صدای دلکش دارد اما افتخاری هم به رغم آنکه صدایش در آن روزها در اوج قرار داشت نتوانست جای خالی این صدا را پرکند.
بردی از یادم
آهنگساز: مصطفی گرگینِ‌زاده
مطلع ترانه: بردی از یادم . دادی بربادم
همراهی ویگن دردریان با دلکش از معدود آثاری است که همکاری این دو را ماندگار کرده است. ویگن البته در چند فیلم و ترانه دیگر هم با دلکش همراهی کرده است، اما این اثر به دلیل فضای ملودیک منحصر به فرد، شعر و کلامی از پرویز خطیبی که به خوبی در ساخته گرگین زاده جا افتاده است و ترکیب موسیقی جاز و تک زخمه‌های گیتار، با فضای سنتی کار سخت شنیدنی شده است. سالیانی بعد همین ترانه با تنظیمی از مهدی خالدی و و دوصدایی هایده و هوشمند عقیلی بازخوانی شد. هایده جانشینی به حق برای صدای دلکش در این ترانه بود، اما عقیلی نتوانست ملاحت و ظرافت و سوختگی صدای ویگن را تکرار کند.
بازگشته
آهنگساز :علی تجویدی
شعر:رحیم معینی کرمانشاهی
مطلع ترانه: امید جانم ز سفر بازآمد/شکر دهانم ز سفر بازآمد
ترانه ای که در سال‌های پایانی دهه ۳۰ سروده شد و به نوعی توانایی و ظرفیت‌های صدای بانو دلکش در اوج را نشان می‌دهد. ترانه با مقدمه‌ای آرام و با پیانو شروع و سپس سازهای زهی و ارکستر آن را همراهی می‌کنند. انتخاب آواز اصفهان تضاد آشکار آهنگ با متن شعر را بیشتر آشکار می‌سازد. متن شعر از بازگشت معشوق سخن می‌گوید اما در جای جای هراس عاشق از سفر و و بی وفایی و رفتن به سراغ دیگری را نمایان می‌سازد.
به کنارم بنشین
آهنگساز: مهدی خالدی
ترانه‌سرا: رهی معیری
مطلع ترانه: تا آساید، دل زارم بنشین،به کنارم بنشین
مهدی خالدی با بهره‌گیری از فضای آهنگین دستگاه همایون و ارکستر بزرگی که خود سرپرستی آن را عهده‌دار بود، ریتمی سنگین را برای این ترانه برگزید که همخوانی و همنشینی مناسبی با ترانه رهی معیری دارد. “به کنارم بنشین” از جمله ترانه‌های نسبتا بلند دلکش است که عمدتا در فضای میانه صدای دلکش سیر می‌کند و اوج و فرود کمی دارد.
یاد کودکی
آهنگساز:علی تجویدی
ترانه سرا: رحیم معینی کرمانشاهی
مطلع شعر: یادم آمد شوق روزگار کودکی مستی بهار کودکی
اگر بخواهیم در بین آهنگسازانی که برای بانو دلکش آهنگ سروده‌اند نامی پیدا کنیم که آثاری ماندگارتر از این همکاری برجای گذاشته است، قطعا نام علی تجویدی بر تارک این فهرست خواهد درخشید. شاید بتوان همکاری این دو تن را به همکاری روح الله خالقی و غلامحسین بنان در همان دوران تشبیه کرد.
“یاد کودکی” از دیگر آثار مشترک این دو هنرمند است که جدای از مضمون روایی و تمثیلی که دارد از جهاتی اوج صدای دلکش را به شنونده نشان می‌دهد؛ آنحایی که آهنگساز در فضایی شورانگیز ترانه را به گوشه شهناز دستگاه شور می کشاند و دلکش می خواند “روز و شب دعای من بوده با خدای من کز کرم کند حاجتم روا” تا استحکام و وسعت حنجره‌اش را به گوش‌ها برساند.
جام طلا
آهنگساز:مجید وفادار
ترانه‌سرا:ایرج فاطمی
مطلع ترانه: سحر که از کوی بلند جام طلا سر می‌زنه
بخشی از فعالیت‌های دلکش به آوازهای کوچه باغی اختصاص داشت که چه در برخی از فیلمفارسی‌هایی که دلکش بازی می‌کرد و چه در قالب ترانه‌های مجزا در رادیو خوانده می‌شد. “جام طلا” از جمله معروفترین این ترانه‌هاست که مجید وفادار آن را در دو فضای متفاوت ساخته است. بخشی از کار آرام و با طمانینه و بخشی دیگر با ریتمی تند و مارش‌گونه.
این ترانه در سال‌های پایانی عمر خانم دلکش و در سفری خارج از کشور، با همراهی گروه موسیقی سنتی توسط خودش خوانده شد که روی یوتیوب اجرایی از آن قرار دارد.
آشفته
آهنگساز:پرویز یاحقی
ترانه‌سرا: اسماعیل نواب صفا
مطلع ترانه: چون ساغر بشکسته‌ام، در خون دل بشسته‌ام
ترانه “آشفته” که مخاطبان و شنوندگان بیشتر با عنوان”ای فتنه بکش یا بنوازم” آن را می‌شناسند در نغمه اصفهان سروده شده است. مقدمه‌ای طولانی دارد و بعد از مقدمه دلکش با حالتی نیمه‌آوازی خواندن را شروع می‌کند. همین فضا و فرم نیمه‌آوازی در ترانه دیگر این دو تن با عنوان “امید جان من” تکرار شده است. ترانه‌ای که در مایه شور ساخته شده است. ویژگی این اثر و دیگر آثار مشترک یاحقی و دلکش بهره‌گیری یاحقی از فضای میانه و اوج صدای دلکش است. به تعبیر دقیق‌تر ظرفیت‌های اوج صدای دلکش در آثار مشترکش با یاحقی بروزی بیشتر یافته است.
آتش کاروان
آهنگساز:علی تجویدی
ترانه‌سرا:بیژن ترقی
مطلع ترانه:آتشی ز کاروان جدا مانده/این نشان به کاروان به جا مانده
مضمون تمثیلی که بیژن ترقی برای این ترانه سروده است، آن را بیش از سایر ترانه‌های دلکش در خاطره‌ها ماندگار ساخته است. این ترانه در سال‌های دهه ۳۰ ساخته و خوانده شده است. بعد از مقدمه‌ای کوتاه تجویدی فرم آهنگ را به گونه‌ای طراحی کرده است که شنونده تنها صدای دلکش را بشنود با یک ساز ریتمیک بدون همراهی سازهای ملودیک که در ادامه با جواب ارکستر به خواننده ترانه امتداد می‌یابد.
علی تجویدی از معدود آهنگسازانی بود که باید از او به عنوان یکی از آهنگسازان نامی در زمینه ترانه سرایی برای زنان نام برد. او در گفت وگویی با محمود خوشنام، پژوهشگر پیشکسوت موسیقی در بی‌بی سی بر این نکته انگشت تاکید نهاد که اصولا ترانه مختص زن است و باید زن آن را بخواند.
خدا کند عاشق شوم
آهنگساز:همایون خرم
ترانه‌سرا: بیژن ترقی
مطلع ترانه:خداکند عاشق شوم/به سر در این آتش روم
اگر بگوییم که عمده کارهای ارزشمند دلکش را شاگردان صبا سروده اند سخنی بیراه نگفته‌ایم. یکی دیگر از شاگردان صبا که شاید در مقایسه با خالدی و تجویدی و یاحقی کمتر با دلکش کار کرده است،همایون خرم بود. ترانه “خدا کند عاشق شوم” در مایه سه‌گاه و با ریتمی آرام و با طمانینه ساخته شده است و از قرار همراه آوازی از دلکش در یکی از برنامه‌های گل‌های رادیو در دهه ۴۰ پخش شده است.
امیر رستاق _ روزنامه‌نگار حوزه فرهنگ/بی بی سی فارسی