ریشه های شعارهای انقلاب مهسا

یک – در یک سالگی انقلاب ” زن، زندگی ،آزادی” ،از خون مهسا- ژینا درخت تناوری سر بر کشیده که د رسراسر ایران ریشه دارد. ریشه هایی که به آفتاب می رسند ودر شعارها شعله می کشند.”نشانه شناسی” این شعارها هدف پژوهش  خواندنی فرشید دلشاد؛ پژوهشگر زبان‌شناسی و ایران‌شناس مقیم آمریکا است .




نشانه؜ شناسی شعارهای خیزش مردمی ایران


فرشید دلشاد


فشرده:


شعار و شعارآفرینی دارای تاریخی دیرین در فن بیان در ادبیات جهان است. شعار، چونان یک دستگاه بلاغی، پیشینه ای دارد؜ به درازای تاریخ پیدایش زبان. شعار، یک نمای گسترده از بزرگ‌ترین نگرانی؜ها، ترس؜ها، ناامیدی‌ها و هم؜چنین خواست ؜ها و امیدهای بازگوکنندگان آن را پیش روی ما می؜نهد. شعارها در درازای تاریخ چون نمادهای اجتماعی-سیاسی و فرهنگی، توده‌ها را به سوی کیش؜ ها، آیین؜ها و جهان ؜نگری؜های گوناگون با یکدیگر همراه ساخته و یا میان آنان جدایی انداخته است. شعارها گاهی خود بدل به ایدئولوژی و دین گردیده اند، مایه؜ ی پیداش خیزش ؜ها، شورش؜ ها و انقلاب؜ ها شده؜ اند و یا دست کم، به این پدیده؜ های اجتماعی دامن زده ؜اند. شعارها می ؜توانند در ساخت؜ ها و بافت؜ های گوناگونی پدیدار شوند. شعارها را می؜توان «فریاد کشید»، «خواند»، «نوشت»، «نقاشی کرد» و یا حتی «پوشید». شعارها پیوندهای روشنی با کارکردهای اجتماعی، گروهی و فردی برقرار می‌کنند. با این همه، و با وجود ارزشمندی و توانایی تاریخ ؜سازی شعارها، تاکنون در چارچوب پژوهش‌های ایران؜شناسی چه در ایران و چه در جهان غرب توجه چندانی به ماهیت بلاغی-بیانی و تأثیرگذاری آن‌ها نشده؜ است. این جستار، به تحلیل زبان‌شناختی و معناشناختی شعارها در خیزش ؜های گسترده‌ی ایرانیان علیه جمهوری اسلامی و رهبری آن از شهریور سال جاری تاکنون (دیماه ۱۴۰۱) می‌پردازد.


پیشگفتار


خاورمیانه و به ویژه ایران دارای تاریخی گسترده و نوآورانه در رویکرد به سازه؜های شعاری برای نشان دادن اندیشه؜ های گوناگون در جنبش؜ های اجتماعی و فرهنگی و سیاسی و همچنین، بازنمود خواست؜ها، دیدگاه؜ها و برجسته کردن آرمان؜های مردمی است. اگر ما تاثیرگذاری شعارها را با نگرش به سنت ادبی جامعه‌های شرقی بررسی نماییم، جامعه‌ای که در آن این ابزار بیانی-بلاغی شکل گرفته و ساخته شده، آن؜گاه این پدیده آشکارتر می؜شود. همان گونه که در روند این پژوهش خواهیم خواند، در زبان پارسی، این شعارها از دید ساختاری همه شاعرانه، آهنگین، و کمابیش دارای قافیه و ردیف هستند و تا اندازه؜ی فراوانی نشان از پیوند پدیدآورندگان و یا بازگو کنندگان آن با پیشینه‌ی فرهنگی و ادبی پردازندگان آن است. شعارها از گونه؜، سبک و دستور زبانی ویژه؜ای پیروی می؜کنند و از این روی باید از دید ساختاری، از ضرب‌المثل؜ ها ،کلمات قصار (گزیده گویی؜ها) اصطلاحات روزمره و دیگر ساختارهای گفتاری به شکل مستقل و متمایز بررسی شوند.


بیشتر پژوهش؜ها پیرامون چیستی و انگیزه؜ی ساخت شعارها، گرانش خود را روی شعارهای “مُجاز” و “حکومتی” گذاشته؜اند که چون ابزاری برای نمایش ایدئولوژی چیره؜ از سوی نظریه؜ پردازان (ایدئولوگ؜ های) رژیم و رسانه‌های رسمی ساخته، تأیید، پیشتیبانی، پراکنده و دیکته شده ؜اند. اگرچه این گونه از شعارها در ماهیت خود – مانند شعارهای خودجوش مردمی – آرمان مشابهی دارند و ویژگی‌های برانگیزاننده؜ی آن‌ها با شعارهای ضد رژیم قابل مقایسه است، اما “شعارهای مردمی” – به معنای شعارهایی که از سوی مردم مخالف دولت ساخته می‌شوند – در مقایسه با شعارهای حکومتی عموماً در بُعد کارکردی خویش با چالش؜های بزرگی روبه‌رو هستند. از این روی، شعارهای برخاسته از میان توده؜ ی ناخشنود و مخالف رژیم نماد نافرمانی مدنی بشمار می؜روند. این به ویژه زمانی روشن ؜تر می؜شود که شعارهای ضد رژیم باید در یک نظام نابرابر و غیرِدموکراتیک و ستمگرانه، که آزادی بیان را به سختی در تنگنا می؜گذارد ، فریاد زده شود و یا به گوش شنوندگان یا مخاطبان برسد. این پژوهش به بررسی نشانه‌شناسی این شعارهای مردمی و ابزارهای زبانی برای رساندن پیام خود به مخاطبان می‌پردازد. ‏


یکی از پیچیدگی ؜؜ها، هنگام نگرش به پژوهش؜های علمی پیرامون شعار و شعارپردازی – و به ویژه در پیوند با دوران ایران پس از انقلاب اسلامی – در رویکرد این بررسی؜ها به شعارها برجسته می‌شود. کمابیش همه؜ ی جستارهای چاپ شده به گونه‌شناسی و جنبه‌های ایدئولوژیک شعارها می‌پردازند تا به ویژگی‌های زبان؜شناختی-واژه؜ شناختی آن‌ها. به بیان دیگر، این نوشته ؜ها، بیشتر بر واشکافی سیاسی-اجتماعیِ بازتاب یافته در این شعارها تکیه می؜ کنند؛ درونمایه؜هایی مانند «امید و آرزو»، «خواست برای تغییر»، «آزادی و برابری»، «پیکار با ستم» و مواردی از این دست. از این رو این پژوهش ؜ها کمتر به ویژگی؜ های گزاره؜ای (phraseological) و زبانی شعارها پرداخته؜اند. جستار پیش روی، گرانش خود را بر معناشناسی، نشانه؜ شناسی، تمثیل ؜ها و استعاره‌های قابل کشف در شعارهای ضد رژیم قرار می؜دهد.


*

این پژوهش که در شماره ی ۱۴۱ فصلنامه معتبر “ره آورد”- زمستان ۱۴۰۱-منتشر شده است.” زن روز” ضمن سپاس از شعله شمس  شهباز سردبیر و میترا مفیدی معاون سردبیر و سرپرست بخش فارسی ره آورد ، این پژوهش خواندنی را که با عنوان” نشانه شناسی شعارهای خیزش مردمی ایران” منتشر شده در ۶ قسمت باز نشر می دهد.


***

یادداشت  نویسنده : پایه؜ ی شعارهای بررسی شده در این جستار، رسانه های دیداری و شنیداری، و چاپی ایرانی و شبکه؜ های اجتماعی گوناگون از جمله ایران اینترنشنال، الجزیره، بی؜بی؜سی فارسی، آ.آر.دی و تسد.دی.اف آلمان ARD) (ZDF, است. دیگر منابع دربرگیرنده؜ ی وبلاگ؜ها، تارنماها، اینستاگرام، توییتر، تلگرام و پیام های واتس؜اپ در دسترس نویسنده بوده است. شعارهای غیرفارسی و نیز آن دسته از شعارهایی که صرفاً از سوی ایرانیان بیرون از مرزهای جغرافیایی کشور بیان شده یا نوشته شده ؜اند، در اینجا مورد بررسی قرار نگرفته؜ اند تا نمایی روشن و ویژه تنها از شعارهای میهنی فریادشده در کوچه و خیابان های ایران ارائه شود. همه شعارهای یاد شده بی کم و کاست بازتاب داده شده؜ اند. هیچ گونه ویرایش یا دگرگونی در ساخت این گزاره ؜ها انجام نگرفته و از این روی نویسنده از خواننده ؜ی گرامی به دلیل گزارش برخی از شعارهای زننده و برهنه پوزش می؜خواهد و امیدوار است که این پدیده را با دید علمی و با پرهیز از نقد اخلاقی این نوشتار ارزیابی کند.